Mala škola radijacije

Kada se kaže radijacija ili zračenje kolokvijalno se misli na jonizujuće zračenje. Iako postoji više tipova zračenja ljudska i medijska pažnja je usmerena na jonizujuće. Zato ćemo se u ovom tekstu baviti isključivo jonizujućim zračenjem.

Igor Morski

Svet u kome živimo

Svet u kom živimo radioaktivan je od svog postanka. Postoji oko 60 radionuklida (radioaktivnih elemenata), koje možemo pronaći u tlu, vazduhu, vodi, hrani, a time i u svim živim bićima. Po tome kako su nastali dele se na one koji su oduvek prisutni na Zemlji, one koji nastaju kao posledica delovanja kosmičkih zraka, te one koji su posledica ljudske tehnologije.

U prvoj su grupi radioaktivni elementi poput uranijuma-235, uranijuma-238, torijuma-232, radijuma-226, radona-222 ili kalijuma-40. Oni potiču još iz vremena stvaranja Zemlje, a karakteriše ih vrlo dugo vreme poluraspada, čak i do 14 milijardi godina (izuzetak je radon, čiji je poluživot 3,8 dana).

Kosmičko zračenje nas neprestano pogađa. Izvor mu je uglavnom izvan našeg Sunčevog sistema, a sastoji se od raznih oblika zračenja: od vrlo brzih teških čestica, pa do visokoenergetskih fotona i miona. Ono ima međudejstvo s atomima u gornjim slojevima atmosfere i tako proizvodi radionukleide, koji su najčešće kraćih vremena poluživota. To su, na primer, ugljenik-14, tricijum, berilijum-7 i drugi.

Ljudi su svojim delovanjem, posebno razvojem nuklearnih reaktora i testiranjem nuklearnog oružja, stvorili još neke radioaktivne elemente, poput stroncijuma-90, joda-129, joda-131, cezijuma-137, plutonijuma-239 itd.

 Jedinice mere

Aktivnost radioaktivnog uzorka meri se u bekerelima (Bq). Aktivnost od 1 Bq znači jedan raspad atomske jezgre u sekundi. Kako su aktivnosti uzoraka često vrlo velike u upotrebi je i veća jedinica, kiri (Ci). 1 Ci iznosi 3,7 • 10¹⁰ Bq.

Da bi se merila energija, koju putem zračenja apsorbuje određeno tkivo, koristi se jedinica grej (Gy). Odnos te energije i mase tela koje ju apsorbuje zove se apsorborana doza. Ako se energija od 1 J apsorbuje u 1 kg tkiva govorimo o apsorbovanoj dozi od 1 Gy. Ovako definisana doza ne govori ništa o biološkim učincima apsorbovanog zračenja. Svaka vrsta zračenja (α, β, γ) ima drugačiji uticaj na žive ćelije, koji se opisuje faktorom Q. Zato se definiše ekvivalentna doza, koju dobijemo tako da apsorbovanu dozu pomnožimo faktorom Q. Jedinica za ekvivalentnu dozu je sivert (Sv).

Apsorbovana doza (skraćeno doza; D) je količina energije jonizirajućeg zračenja koju apsorbuje materija na koju zračenje deluje. Apsorbovana doza se označava Gy (grej; Gy = J/kg). Jedan grej (Gy) predstavlja 1 J (džul) energije koju je jonizirajuće zračenje predalo 1 kilogramu (kg) materije. Učinci zavise najviše o apsorbovanoj energiji i osobinama materije (tkiva) koja je energiju apsorbovala. Radi poznavanja istorije i proučavanja knjiga treba navesti da je pre uvođenja SI jedinica, jedinica za apsorbovanu dozu bila rad (engl. Radiation Absorbed Dose'). Pri tome 1 Gy = 100 rad. Dakle rad je 100 puta manja jedinica od Gy. Apsorbovana doza se može meriti na više načina, no u praksi se ne meri, nego se podatak o apsorbovanoj dozi dobija poznavanjem ili određivanjem ekspozicije.

Efektivna ekvivalentna doza – EED (H = Σ W_t H_t) se odnosi za pojedina tkiva. H_t je srednja ekvivalentna doza u tkivu t. Svatko tkivo ima svoju ekvivalentnu dozu. W_t je težinski faktor, odnosno faktor rizika za tkivo t. W_t predstavlja udeo štetnosti stohastičkih učinaka koja se razvija u tkivu t, a u odnosu na celi organizam.

Efekti zračenja

Zračenje uz odmah vidljive učinke izaziva i kasne učinke koji se mogu iskazati i više godina nakon prestanka zračenja. To su stohastičke posledice (eng. stochastic – koji se ne može predvideti) - kasne promene nastale kao posledica zračenja; karcinomi, leukemija, genetske promene. Pri tome se ne radi o velikim dozama zračenja koje mogu izazvati vidljiva oštećenja, već o malim dozama.

Kada je ozračeno celo telo onda je rizik (štetnost) od stohastičkih učinaka 1 (100%). Faktor rizika – težinski faktor za pojedine delove tela (ICRP 1977.):

• celo tijelo: Wt =1
• jajnik, testis: W_t = 0,25 (25%)
• koštana srž: W_t = 0,12 (12%)
• površina kostiju: W_t = 0,03 (3%)
• štitna žlijezda: W_t = 0,03 (3%)
• grudi: Wt = 0,15 (15%)
• pluća: Wt = 0,12 (12%)
• ostala tkiva: Wt = 0,30 (30%)

Na primer ako celo telo (sva tkiva) budu kontaminirana zračenjem intenziteta 1 Sv, rizik od stohastičkih učinaka će biti 1 (100%). A, ako se čovek pijući mleko kontaminirao s jodom-131 i ako je samo štitna žlezda primila dozu od i 1 Sv šteta (opasnost od štete) će biti takva kao da je celi organizam primio dozu od 0,03 Sv. Tu smo dozu dobili tako da dozu kontaminacije štitne žlezde pomnožimo s težinskim faktorom.

Za svaki organizam je potrebno izračunati ekvivalentnu dozu. Ekvivalentna doza potpunije pokazuje kolika je stvarna opasnost od šteta koje zračenje izaziva (ekvivalentna doza = doza zračenja x faktor kvalitete zračenja).

Ekvivalentna doza se odnosi samo na spoljno zračenje. ICRP (engl. International Commission for Radioactivity Protection) preporuke za granice ekvivalentnih doza na godinu:

• profesionalno ozračenje: 50 mSv
• ozračenje pojedinca: 5 mSv
• ozračenje stanovništva: 1 mSv

Efektivna ekvivalentna doza je veća jer se radionukleidi unose u organizam hranom, vodom, vazduhom i ugrađuju se u tijelo. Neki radionukleidi se ugrade u kosti, neki u pluća; svaki dio tela je ozračen, ali ne jednako. Postoji pravilnik o zaštiti od jonizacijskog zračenja koji je donijela ICRP.

U slučaju većih nuklearnih nezgoda doći će do kontaminacije u prečniku od barem 30 km. Doza opravdanog rizika (DOR) je doza koju može primiti pojedinac koji se upućuje na kontaminirano područje s određenim zadatkom, a da pri tome posledice tog ozračivanja ne budu previše štetne. Osoba koja je primila DOR ne sme se ozračivati naredna 2-3 mjeseca. DOR za jednokratno označivanje je 13 mC/kg ili 50 R. DOR za višestruko označivanje je 26 mC/kg ili 150 R (150 R = 39 mC/kg). Svaka pojedinačna dnevna doza ne sme biti veća od 2,58 mC/kg (=2,58 C/g = 10 R).

Od zračenja se nigde ne možemo sakriti. Zato svaki čovek prima godišnju ekvivalentnu dozu zračenja od približno 3,5 mSv. To je prosečna doza, a sastoji se od sledećih:

• Udisanje radona - 2 mSv
• Ostali radionuklidi uneseni u telo - 0,39 mSv
• Zemljino zračenje - 0,28 mSv
• Kosmičko zračenje - 0,28 mSv

Tako ispada da je ukupna doza od prirodnih izvora 3 mSv, a ukupna doza od veštačkih izvora 0,5 mSv. Ukupna doza od veštačkih izvora proračunata je prema prosečnoj izloženosti medicinskom zračenju, korišćenju raznih aparata, te doprinosu od testiranja nuklearnog oružja i rada nuklearnih elektrana. Najveći doprinos od veštačkih izvora daje medicinsko zračenje.

 Vrste zračenja

Jonizujuća zračenja su one vrste radioaktivnog zračenja koje imaju dovoljnu energiju da jonizuju neke atome u telu. U jonizujuća zračenja spadaju α (alfa), β (beta), γ (gama) , H (rendgenski zraci), kosmičko zračenje i neutroni.

Proučavajući prodornu moć zračenja koja emituje uranijum, fizičar Ernest Raderford je utvrdio da postoje dve vrste zračenja (alfa i beta). Alfa-zračenje lakše se apsorbuje od beta-zračenja, ali više jonizuje sredinu kroz koju prolazi. Alfa i beta zraci različito skreću u magnetnom polju, na osnovu čega je zaključeno da je reč o česticama suprotnog naelektrisanja i različite mase. Treći oblik prirodne radioaktivnosti (gama-zračenje) otkrio je P. Vilar utvrdivši da ono ne skreće u magnetnom polju, a da se odlikuje izuzetnom prodornošću.

• α (alfa) zračenje se sastoji od dvostruko pozitivno naelektrisanih čestica (dva protona i dva neutrona) identičnih jezgara helijuma. Šire se brzinom od oko 1/20 brzine svetlosti, što je dovoljno sporo da mogu relativno dugo međudejstvovati sa materijom. Zato imaju jako jonizujuće delovanje. Zbog svoje veličine brzo se sudaraju sa nekim od atoma nakon čega gube energiju, pa im je domet mali (svega nekoliko cm), i zato ih može zaustaviti list papira i koža. Ukoliko se α čestice unesu u telo hranom ili udisanjem, mogu biti opasne zbog svog jakog jonizujućeg dejstva.

• β (beta) zračenje čine elektroni, negativno naelektrisane čestice, koje putuju velikim brzinama. Njihovo jonizujuće dejstvo je dosta slabije od delovanja α zračenja, ali im je domet u vazduhu puno veći (nekoliko metara). Zaustavlja ga metalna ploča od nekoliko mm debljine. U ljudsko telo β čestice prodiru do nekoliko santimetara dubine. Opasno je za zdravlje ako se izvor unese u organizam.

• γ (gama) zračenje je elektromagnetno zračenje velike energije, koje potiče iz jezgra atoma, a širi se brzinom svetlosti. Njegovo jonizujuće delovanje je još slabije od delovanja β čestica, ali mu je domet znatno veći. Gama zrak je kvant elektromagnetne energije, tj. foton. Gama fotoni nemaju masu i naelektrisanje, ali imaju vrlo visoku energiju, oko 10.000 puta veću od energije fotona u vidljivom delu elektromagnetnog spektra. Zbog visoke energije gama čestice kreću se brzinom svetlosti i u vazduhu mogu preći stotine hiljada metara pre nego što potroše energiju. Mogu proći kroz mnoge materijale, pa tako prolaze kroz ljudsko telo. Njihovo dejstvo se može redukovati pomoću, gustog materijala, npr debelog sloja olova, betona ili vode.

• H (rendgensko) zračenje ima ista svojstva kao i γ zračenje, ali i nešto veću talasnu dužinu. Razlikuje se od γ zračenja po tome što potiče iz elektronskog omotača, a ne iz jezgra. X-zračenje je elektromagnetno zračenje slično svetlosti, ali sa višom energijom.

• Kosmičko zračenje potiče izvan Sunčevog sistema, a sastoji se od raznih oblika zračenja: od vrlo brzih teških čestica, pa do visokoenergetskih fotona i miona. Ovo zračenje nas neprestano pogađa, a intenzivnije je na većim nadmorskim visinama. Ono deluje sa atomima u gornjim slojevima atmosfere i tako proizvodi radionuklide, koji su najčešće kraćih vremena poluživota. To su, na primer, ugljenik 14, tricijum, berilijum 7 i drugi.

• Neutroni se kao zračenje javljaju uglavnom u nuklearnim reaktorima, a kao zaštita od njih koristi se voda i beton.

 Ljudska vrsta i zračenje

Ljudi su izloženi jonizujućem zračenju od postanka vrste. Prvo prirodnom zračenju na koje se sa razvojem ljudske civilizacije i nuklearne tehnologije nadovezalo i veštačko, ljudskom rukom stvoreno jonizujuće zračenje.

Hiljade pogodaka jonizijućih čestica svake sekunde (ili milijarde godišnje) su impresivne vrednosti kojima je svaki čovek izložen, ali njegov organizam raspolaže urođenim mehanizmima regeneracije oštećenih ćelija. Samo mali procenat jonizujućeg zračenjem izaziva ireverzibilna (nepovratna) oštećenja genetičkog materijala u ćelijama. U većini organa i tkiva tela gubitak čak i značajnog broj ćelija ne utiče na njihov poremećaj i gubitak funkcija. Međutim, ako je broj izumrlih ćelija dovoljno veliki, oštećenja će biće vidljiva i mogu dovesti do smrti organizma. Takva povreda se javlja kod pojedinaca koji su bili izloženi radijaciji preko graničnog praga.

Na nekim, jonizujućim zračenjem u oštećenim ćelijama koje nisu „ubijene“, nastaju modifikacije. Takva oštećenja su „obično sanirana“, najčešće su nesavršena, i praćena su nastankom modifikacijama u ćelijama koje će biti prosleđene novostvorenim, što na kraju može dovesti do pojave tumorskih malignih ćelija. Ako su modifikovane one ćelije koje prenose nasledne informacije potomci tih osobe biće izložene naslednim poremećajima koji se kod njih mogu razviti u različitim oblicima.

Zračenje i malignomi

Opšte prihvaćena fatalistička teorija glasi da bilo koja doza zračenja može izazvati malignom. Ipak to je samo utopija koja okrivljuje zračenje za sve. Praksa je pokazala da doze manje od 50 mSv u jednom aktu ili do 100 mSv u godinu dana nikada ne izazivaju malignome. Čak je dokazano da doze do 10 mSv mogu biti korisne za zdravlje. Odatle puno banja, lečilišta i spa centara koji uvode ljude u hodnike bogate uranijumom i radonom.

Zanimljivo je odakle teorija da će 20 godina nakon ozračenja doći do karcinoma. Ne znam radi li se o lošem prevodu ili o lošoj nameri. Ta brojka se uzima kao zadnji datum nakon koga se ne prate efekti zračenja. Smatra se da je verovatnoća nemerljiva i da ako se neki malignom pojavi 20 godina posle ne postoji apsolutno nikakav dokaz da ga je izazvala radijacija.

Šta znači kada je neko ozračen sa više od 100 mSv? Od 100 osoba 5 će dobiti karcinom. Osobe koje su u dužem periodu ozračene sa 1000 mSv povećavaju rizik od dobijanja karcinoma za 5%. Doza od 250 mSv je bila dozvoljena radnicima Fukušime prilikom rada na sprečavanju gorih posledica. 3 do 5 mSv je maksimalna doza koja može da se primi u rudnicima urana.

Da pojasnim. Radnik u rudniku urana u području visoke koncentracije urana godišnje primi 3 do 5 mSv zračenja. Prag za tumor je 100 mSv. Da bi neko dobio 100 mSv od uranijuma morao bi da udahne enormne količine uranijumske prašine koja bi ga zbog toksičnog efekta na pluća ubila skoro odmah. Zato uranijum i još pre osiromašeni uranijum ne mogu da izazovu malignome.

Prostor u kome živimo

Koliko se primi normalno zračenja samo time što živimo?

Prirodni

Izvor------------------element----------uobičajeno µSv/yr ----------------ukupno maksimalno

Tlo i kuća (zidovi)--- radon ---------------200-------------------------------200 do 100.000

Tlo i kuća (zidovi-----gama----------------600-------------------------------100 do 1000

Kosmičko zračenje---nivo mora----------300 + 20/100m------------------100 do 500

Hrana, piće, drugi ljudi---------------------400--------------------------------100 do 1000

Veštački

Nuklearno oružje-------------------------------3---------------------------------

Medicinski (rentgen, CT, itd)--------------370---------------------------------3 do 75.000

Nuklearne elektrane--------------------------0.3

Sagorevanje uglja-----------------------------0.1

Kućni aparati----------------------------------0.4

Ostalo

Boravak na planini-----------------------------8 nedeljno

Let avionom-------------------------------------1.5 do 5 na sat-----------------do 5000

Za one koji žele ovde je link putem koga mogu izračunati rizik od radioloških procedura. 

Razumevanje radijacije

Radijacija se izučava već duže od jednog veka. Za razliku od nekih drugih polja vezanih za zdravlje ljudi radijacija je odlično proučena. O svim pitanjima zračenja se brine Komitet pri Ujedinjenim Nacijama UN Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (UNSCEAR). 

Činjenica je da javnost i nažalost većina medicinskih radnika imalo premalo znanja i razumevanja o radijaciji, što dovodi do širenja straha. Nevidljivost radijacije je glavni izvor straha i konfuzije. Strah od zračenja dovodi do mnogo većih posledica od same radijacije. Poseban izvor širenja straha su mediji i "stručni" ljudi.

Poseban primer je Černobilj. Došlo je do nekoliko smrti od karcinoma tireoidee koji su mogle biti izbegnute i do smrti 28 radnika koji su radili na čišćenju. Takođe je 100.000 nepotrebno premešteno iz svojih kuća. Broj umrlih od karcinoma je 14 kod prezračenih i 15 dece od karcinoma tireoidee. Ne navodi se broj žrtvi tokom evakuacije.

Pravi i najgori primer je Fukušima. Tokom incidenta nije poginuo niko. Od posledica zračenja zbog karcinoma očekuje se 130 smrti. Nije bilo prevremenih porođaja, nije bilo pobačaja, nije bilo genetskih mutacija. Ipak tokom evakuacije je umrlo ili poginulo 1600 ljudi. Uzrok smrti je nepotrebni strah i bespotrebna panična evakuacija. Pokazalo se da evakuacija nije bila ni potrebna jer nivo zračenja nije prešao u opasne vrednosti.

Dokazano je čak da izlaganje manjim dozama zračenja povećava otpornost na zračenje. Na desetine hiljada ljudi radi sa izvorima zračenja u medicini i industriji. Ne postoji nijedan dokaz da oboljevaju više od karcinoma u odnosu na ostalu populaciju. Čak je procenat oboljevanja nešto niži a smrtnost od karcinoma značajno niža (po navodima World Nuclear Association).

Izotopi

Izotop (grč. isos: isti, topos: mesto) je atom istog hemijskog elementa (isti atomski broj Z) koji se međusobno razlikuje po broju neutrona u atomskom jezgru, pa prema tome i po masenome broju, odnosno masi. Izotopi nekoga hemijskog elementa zauzimaju isto mesto u periodnom sistemu, pa im odatle ime, koje im je dao F. Soddy. Pojedini izotopi označavuju se pripadajućim masenim brojem, koji se kao superskript stavlja uz simbol elementa, na primer izotopi hlora su ³⁵Cl (75% u prirodnom elementu) i 37Cl (25%). Naziv izotopi odnosi se, dakle, na različite vrste atoma samo jednog određenog hemijskog elementa, ali se on često neprecizno koristi za skup koji obuhvata izotope različitih elemenata, na primjer za sve one koji se upotrebljavaju u medicini. Međutim, atomi različitih elemenata ne mogu biti međusobno izotopni i u takvim ih je slučajevima ispravnije nazivati zajedničkim nazivom nuklidi. ^[1]
Izotopi mogu biti:

• stabilni i
• nestabilni (radionuklidi ili radioizotopi)

Stabilnost, odnosno nestabilnost jezgra je uslovljena odnosom protona i neutrona. Ako je odnos optimalan, jezgro je stabilno. Na primer jezgro s 2 protona i 2 neutrona je stabilno jezgro. Pošto se protoni međusobno odbijaju dodaju se neutroni za ravnotežu.
Budući da izotopi imaju jednak broj protona, pa prema tome i jednak broj elektrona u elektronskom omotaču, njihova svojstva i svojstva njihovih spojeva vrlo su slična, a minimalne razlike (izotopni učinci) proizlaze iz različitih atomskih masa. To su razlike u gustini, viskoznosti, indeksu loma, toplotnoj provodljivosti, toploti isparavanja i topljenja te drugim osobinama spojeva. Najveće se razlike opažaju između izotopa lakih elemenata, gde su razlike u atomskim masama najveće, kao na primer između vodonikovih izotopa ¹H i ²H (deuterijum). Hemijska reakcija, koja kao rezultat ima samo preraspodelu izotopa nekog elementa među reagirajućim supstancama, naziva se izotopnom razmenom, na primer:

14 NH₄⁺ + 15 NH₃ = 15 NH₄ + 14 NH₃

Primena izotopa

Primena izotopa temelji se na njihovim različitim masama i na zračenju koje emituju. Kao snažni izvori zračenja izotopi se u tehnologiji primjenjuju za sterilizaciju i mikrobiološku dekontaminaciju. Značajna je primena izotopa za izotopno obeležavanje (markiranje), za šta su posebno pogodni radioaktivni izotopi, jer se zračenje lako otkriva i meri s visokom osetljivošću. Obeležavanje se sastoji u ugrađivanju takvih izotopa u fizičke, hemijske i biološke strukture, gde oni, sudelujući u reakcijama i procesima, omogućuju praćenje puta pojedinih atoma ili molekula, a time i mehanizma čitave reakcije.


Vrlo je značajna primjena izotopa u medicini. Snažni izvori zračenja, najviše kobaltov i cezijumom izotop (⁶⁰Co i ¹³⁷Cs), služe za radioterapiju, a neki drugi izotopi za vizualizaciju i istraživanje rada organa, lokalizaciju tumora, određivanje metaboličkih puteva, ispitivanje delovanja lekova i tako dalje. Jedan je od najviše upotrebljavanih izotopa tehnecijumov radioaktivni izotop ^99mTc.

Nuklearni incidenti

Koliko god da je nuklearna energija sigurna i ispitana povremeno se dešavaju incidenti. Najpoznatiji su Černobilj i Fukušima i o njima će biti više reči. Postoji skala koja govori o tome koliko je koji incident veliki International Nuclear and Radiological Event Scale (INES).

					September 29, 1957 Mayak, Kyshtym, Russia The Kyshtym disaster was a radiation contamination incident that occurred at Mayak, a Nuclear fuel reprocessing plant in the Soviet Union. 6 July 26, 1957 Simi Valley, California, United States Partial core meltdown at Santa Susana Field Laboratory’s Sodium Reactor Experiment. 0 32 October 10, 1957 Sellafield aka Windscale fire, Cumberland, United Kingdom A fire at the British atomic bomb project destroyed the core and released an estimated 740 terabecquerels of iodine-131 into the environment. A rudimentary smoke filter constructed over the main outlet chimney successfully prevented a far worse radiation leak and ensured minimal damage. 0 5 January 3, 1961 Idaho Falls, Idaho, United States Explosion at SL-1 prototype at the National Reactor Testing Station. All 3 operators were killed when a control rod was removed too far. 3 22 4 October 5, 1966 Frenchtown Charter Township, Michigan, United States Partial core meltdown of the Fermi 1 Reactor at the Enrico Fermi Nuclear Generating Station. No radiation leakage into the environment. 0 132 January 21, 1969 Lucens reactor, Vaud, Switzerland On January 21, 1969, it suffered a loss-of-coolant accident, leading to a partial core meltdown and massive radioactive contamination of the cavern, which was then sealed. 0 5 1975 Sosnovyi Bor, Leningrad Oblast, Russia There was reportedly a partial nuclear meltdown in Leningrad nuclear power plant reactor unit 1. December 7, 1975 Greifswald, East Germany Electrical error causes fire in the main trough that destroys control lines and five main coolant pumps 0 443 3 January 5, 1976 Jaslovské Bohunice, Czechoslovakia Malfunction during fuel replacement. Fuel rod ejected from reactor into the reactor hall by coolant (CO2).[27] 2 4 February 22, 1977 Jaslovské Bohunice, Czechoslovakia Severe corrosion of reactor and release of radioactivity into the plant area, necessitating total decommission 0 1,700 4 March 28, 1979 Three Mile Island, Pennsylvania, United States Loss of coolant and partial core meltdown due to operator errors. There is a small release of radioactive gases. See also Three Mile Island accident health effects. 0 2,400 5 September 15, 1984 Athens, Alabama, United States Safety violations, operator error, and design problems force a six-year outage at Browns Ferry Unit 2. 0 110 March 9, 1985 Athens, Alabama, United States Instrumentation systems malfunction during startup, which led to suspension of operations at all three Browns Ferry Units 0 1,830 April 11, 1986 Plymouth, Massachusetts, United States Recurring equipment problems force emergency shutdown of Boston Edison’s Pilgrim Nuclear Power Plant 0 1,001 April 26, 1986 Chernobyl, Chernobyl Raion (Now Ivankiv Raion), Kiev Oblast, Ukraininan SSR, Soviet Union Overheating, steam explosion, fire, and meltdown, necessitating the evacuation of 300,000 people from Chernobyl and dispersing radioactive material across Europe (see Effects of the Chernobyl disaster) 30 direct, 19 not entirely related and 15 minors due to thyroid cancer, as of 2008.[3][28] 6,700 7 May 4, 1986 Hamm-Uentrop, West Germany Experimental THTR-300 reactor releases small amounts of fission products (0.1 GBq Co-60, Cs-137, Pa-233) to surrounding area 0 267 March 31, 1987 Delta, Pennsylvania, United States Peach Bottom units 2 and 3 shutdown due to cooling malfunctions and unexplained equipment problems 0 400 December 19, 1987 Lycoming, New York, United States Malfunctions force Niagara Mohawk Power Corporation to shut down Nine Mile Point Unit 1 0 150 March 17, 1989 Lusby, Maryland, United States Inspections at Calvert Cliff Units 1 and 2 reveal cracks at pressurized heater sleeves, forcing extended shutdowns 0 120 March 1992 Sosnovyi Bor, Leningrad Oblast, Russia An accident at the Sosnovy Bor nuclear plant leaked radioactive gases and iodine into the air through a ruptured fuel channel. February 20, 1996 Waterford, Connecticut, United States Leaking valve forces shutdown Millstone Nuclear Power Plant Units 1 and 2, multiple equipment failures found 0 254 September 2, 1996 Crystal River, Florida, United States Balance-of-plant equipment malfunction forces shutdown and extensive repairs at Crystal River Unit 3 0 384 September 30, 1999 Ibaraki Prefecture, Japan Tokaimura nuclear accident killed two workers, and exposed one more to radiation levels above permissible limits. 2 54 4 February 16, 2002 Oak Harbor, Ohio, United States Severe corrosion of control rod forces 24-month outage of Davis-Besse reactor 0 143 3 August 9, 2004 Fukui Prefecture, Japan Steam explosion at Mihama Nuclear Power Plant kills 4 workers and injures 7 more 4 9 1 July 25, 2006 Forsmark, Sweden An electrical fault at Forsmark Nuclear Power Plant caused one reactor to be shut down 0 100 2 March 11, 2011 Fukushima, Japan A tsunami flooded and damaged the plant's 5 active reactors, drowning two workers. Loss of backup electrical power led to overheating, meltdowns, and evacuations.[29] One man died suddenly while carrying equipment during the clean-up.[30] The plant's 6th reactor was inactive at the time. 2+ 7 12 September 2011 Marcoule, France One person was killed and four injured, one seriously, in a blast at the Marcoule Nuclear Site. The explosion took place in a furnace used to melt metallic waste. 1

 

 

Černobilj

Černobiljska katastrofa je nuklearna nesreća koja se dogodila 26. aprila 1986. u nuklearnoj elektrani Lenjin u blizini grada Pripjat u Ukrajini. Smatra se je to najveća ekološka katastrofa u istoriji nuklearne energije.

Elektrana se sastojala od 4 reaktora tipa RBMK-1000, svaki reaktor je proizvodio 1 gigavat električne energije, a sva četiri reaktora su zajedno proizvodili oko 10% ukupne električne energije trošene u Ukrajini. Prva eksplozija na četvrtom reaktoru je prouzrokovala dalje eksplozije koje su praćene oslobađanjem velike količine radioaktivnog otpada u atmosferu. Radioaktivni oblaci prekrili gotovo celu Evropu. Iz oblasti je evakuisano preko 100.000 stanovnika. Pripjat je danas napušten i nalazi se u centru zabranjene zone. Nuklearna elektrana zatvorena 15. decembra 2000.


Eksplozija se desila na četvrtom reaktoru Nuklearne elektrane „Lenjin“, u 01:23 po moskovskom vremenu 26. aprila 1986. godine. Glavni uzrok nesreće je pre svega nedovoljno ispitana tehnologija ovog tipa reaktora i njegova nestabilnost pri niskoj snazi reaktora ali takođe ne treba zanemariti ljudski faktor, loše upravljanje i nedovoljno iskustvo operatera reaktora. Te večeri, kada se dogodila nesreća, predviđena je realizacija eksperimenta na reaktoru.


Zanimljivo je napomenuti, da prilikom spuštanja kontrolnih šipki u RBMK reaktor, koji treba da snize nastanak neutrona i postepeno zaustave lančanu reakciju, dolazi do povećanja reaktivnosti u reaktoru, što je naravno obrnuto od glavne funkcije tih šipki. Ova osobina reaktora je bila poznata ali verovatno nedovoljno istražena i objašnjena u to vreme. Ujedno, ta osobina će i dovesti do povećanja reaktivnosti reaktora što je rezultovalo snažnom eksplozijom.


Kada je test počeo, operateri su krenuli sa snižavanjem snage reaktora. Reaktor je na snazi od 200 megavati bilo veoma teško kontrolisati i stoga su operateri izvadili veliki broj šipki za regulaciju (u reaktoru je ostalo samo 6 do 8 šipki što je bilo protiv pravila i propisa).


Po gašenju turbogeneratora, došlo je do povećanja pritiska u reaktoru a ujedno i do opadanja nivoa vode za hlađenje s obzirom da su pumpe usporavale zajedno sa ugašenim generatorom koji je obezbeđivao energiju za njih. Došlo je nakon toga do povećanja temperature vode na ulazu u reaktor, što je ujedno povećavalo njegovu snagu do nekontrolisanog nivoa. Kako su operateri veći deo šipki za regulaciju snage već izvadili iz reaktora, nisu sada imali čime da snize snagu istog. Operateri su se potpuno oslonili na dugme za automatsko gašenja reaktora u slučaju nesreće, ali kako su parametri u reaktoru bili nedopustivo visoki, ovaj sistem nije bio u mogućnosti da zaustavi rad.

Okolni grad Pripjat nije evakuisan odmah već nakon nekoliko dana. Da li je bila neophodna evakuacija postoje razna mišljenja. Puno grešaka je napravljeno i tokom čišćenja tako da je broj mrtvih veliki upravo zbog toga.

Koliko je mrtvih zbog povećane radijacije?

Postoje različiti izvori. Naravno, fatalistički iznose brojku od 400.000 mrtvih. Taj broj je nerealan i neutemeljen u nauci. Do 2008 godine je bilo potvrđeno 64 slučaja smrti uzrokovane povećanom radijacijom. Matematičkim proračunima se dolazi do možda realne brojke od 4000 mogućih fatalnih ishoda zbog povećane radijacije. Po LNT modelu biće oko 1000 smrti od karcinoma tireoidee (potvrđeno 16) i 3000 od drugih tumora, ne ulazeći u druge faktore koji bi mogli uticati. Na tlu Evrope, ne samo bivšeg Sovjetskog Saveza.

Predikcija je da će do 2065 biti u svetu ukupno 41.000 mrtvih zbog efekata radijacije a to iznosi 0.01% od svih slučajeva karcinoma. Namerno navodim da bih ukazao na besmislenost tvrdnji da u Srbiji ima na stotine hiljada obolelih od osiromašenog uranijuma (koji nije kancerogen).

Skupljajući podatke došao sam do toga da su koreni fatalističke teorije u Rusiji: Chernobyl: Consequences of the Catastrophe for People and the Environment is a translation of a 2007 Russian publication by Alexey V. Yablokov, Vassily B. Nesterenko, and Alexey V. Nesterenko, edited by Janette D. Sherman-Nevinger, and originally published by the New York Academy of Sciences in 2009 in their Annals of the New York Academy of Sciences series.

Tekst je naravno bez peer review procesa i tvrdi da je zbog Černobila bilo  985,000 smrti uglavnom u Rusiji. Stavovi iz knjige su doživeli maksimalne kritike zbog sumnjivih metoda i fatalističkog pristupa ali očigledno da i danas žive u besmislenim tvrdnjama da je svaka radijacija smrtonosna.

Fukušima

Fukušimska katastrofa (福島第一原子力発電所事故^?) obuhvata seriju nuklearnih nesreća i otkazivanje uređaja u nuklearnoj elektrani Fukušima 1, kod grada Okuma, Japan, koje su nastale kao posledica katastrofalnog zemljotresa u Japanu 11. marta 2011. godine. Nuklearna elektrana obuhvata šest nuklearnih reaktora tipa BWR u vlasništvu TEPKO kompanije. Reaktori 4, 5 i 6 su bili ugašeni u vreme zemljotresa radi održavanja i inspekcije. Ostala tri reaktora su se automatski ugasila kada je došlo do velikog zemljotresa. Nakon toga veliki talas cunami je udario u ove reaktore i poplavio celo područje. Kao posledica toga, dizel agregati koji su pokretali pumpe za hlađenje reaktora su ostali bez dovoda električne energije. Narednih nekoliko dana došlo je do delimičnog topljenja jezgra reaktora 1, 2 i 3 kao i eksplozije vodonika koji je uništio krovove zgrade gde se nalaze reaktori 1, 3 i 4; eksplozija je takođe oštetila kontejner reaktora 2 a nekoliko požara je oštetilo i reaktor 4. Zbog straha od širenja radijacije, stanovništvo je evakuisano iz oblasti 20 km oko nuklearne centrale.

Zaposleni u TEPKO preduzeću i radnici iz drugih preduzeća koji su se našli u elektrani su bili privremeno evakuisani posle eksplozije koja je odjeknula iz zgrade drugog bloka. U petak 18. marta, japanski zvaničnici odredili su da opasnost na reaktorima 1, 2 i 3 je na nivou 5, na INES skali. 18. marta 2011. u 20.30 - Japanski inženjeri uspešno su spojili strujni kabl sa reaktorom 2 nuklearne elektrane Fukušima 1, rekao je kontrolor UN za Bi-Bi-Si, osposobljen je dovod struje do bloka 1 i 5 ^[1] a do ostalih blokova će biti do 20. marta.

Fukušimska katastrofa je na Međunarodnoj skali za nuklearne incidente dobila ocenu 7. Posle Černobiljske katastrofe, ona je najteža nesreća vezana na upotrebu nuklearne energije u mirnodopsko vreme.

Po LNT modelu očekuje se da će biti maksimalno 130 mrtvih od karcinoma. Gore je već napisano da je bilo 1600 mrtvih zbog panike. Neki epidemiolozi smatraju i da je brojka od 130 značajno prevelika jer se radi o dozama koje je telo sposobno da savlada.

Nuklearne bombe

Najveća negativna a i najopasnija primena radijacije su nuklearne bombe. Do sada je detonirano blizu 2000 nuklearnih bombi. To je primer kada se nešto što je prirodno i korisno okrene u svoju suprotnost. Ipak kod nuklearnih eksplozija, uprkos uvreženom mišljenju, radijacija je najmanji problem. Udarni talas ruši sve građevine. Vatreni talas bi bukvalno spalio sve na svom putu u deliću sekunde a toplotni talas bi doneo opekotine trećeg stepena.


Kod nuklearne eksplozije zona sa centrom povišene radijacije se zove zero ground. To je zona koja je opasna za borovak živih bića, uglavnom sledećih pet godina. Ona je bogata radioaktivnim jodom, tricijumom, cezijumom, stroncijumom i plutonijumom. Postoji još oko 300 izotopa koji su sa vremenom poluraspada od nekoliko sekundi do nekoliko sati.


Stroncijum 90 ima vreme poluraspada 28 godina. Sličan je kalcijumu i vezuje se za kosti. Izaziva tumore kostiju, leukemije i deformitete kostiju.
Jod 131 ima poluvreme raspada od samo 8.1 dan čime je ultraopasan. Izaziva tumore štitne žlezde. Efekat se može ublažiti uzimanjem kalijum jodida.
Tricijum ima vreme poluraspada 12.3 godina i izaziva tumore pluća.
Cezijum 137 ima vreme poluraspada 30 godina i nije toliko opasan kao stroncijum. Distribucija mu je svuda kroz telo ali najviše oštećuje  gonade i izaziva genetske poremećaje.
Plutonijum 239 nakon nuklearne eksplozije ostaje u malim količinama. Ima vreme poluraspada 24.400 godina. Dovoljan je 1 mikrogram plutonijuma da izazove koštane i plućne tumore.


Drugi efekti koje radijacija može dati su: anemija, katarakte, gubitak kose, keloidi.
Od malignih tumora najčešće se javlja leukemija a nakon nje tumori štitne žlezde, tumori dojki, tumori pluća i tumori pljuvačnih žlezda. Tumori će se javiti uglavnom u pre tri godine a većina u prvih 5. Dešava se i da se neki tumori u manjem broju jave i deset godina nakon incidenta. Broj tumora vremenom opada, ne raste.


Tokom eksplozije 60% ukupnog zračenja ide u atmosferu. Koliko će daleko odleteti zavisi od dve stvari, težine čestice i brzine vetra. Teške čestice ne migriraju i padnu na zero ground ili eventualno malo dalje (to mesto se naziva hot spot). Lake čestice teže padaju na zemlju i mogu biti udaljene i nekoliko stotina kilometara. Deo čestica ode i do stratosfere okalne padnu na Zemlju nakon jedne do dve godine. Rasprostiranje je uvek u obliku cigare, 90% u smeru vetra a ostatak isti pravac a suprotni smer.

Amerikanci su izračunali da bi 280 nuklearnih bombi koje su usmerene prema njihovoj teritoriji pobile milione ljudi i uništile veliki procenat industrije ali da bi za uništenje bilo potrebno nekoliko hiljada nuklearnih bombi. Efekat bi bio 165 miliona mrtvih.


Osim eksplozivnog i radiacionog dejstva javlja se i EMP (elektromagnetni puls). Vrlo je sličan radio talasima ali i porastu elektriciteta kod munja, samo se sve dešava u deliću sekunde i porast napona je toliki da nijedan električni uređaj nema dobru zaštitu i time strada. U testovima Johnson ostrvu stradala su svetla na Havajima koji su skoro 1200 km udaljeni.


Sledeći efekat je uništenje ozona. To se dešava obično kod eksplozija u vazduhu. Zbog prevelike toplote stvara se velika količina azotoksida koji u hemijskom ciklusu uništava ozon. To dovodi do stvaranja ozonskih rupa. Kada bi velike sile ispalile jedna na drugu kompletan nuklearni arsenal bilo bi uništeno 30 do 70% ozona iznad severne hemisfere.

Nuklearna zima

1983, R.P. Turco, O.B. Toon, T.P. Ackerman, J.B. Pollack, i Carl Sagan (objavljeno kao TTAPS) objavili su rad "Global Atmospheric Consequences of Nuclear War" koji uvodi pojam Nuklearna Zima. Po njihovom znanju i ubeđenju nuklearni rat bi doveo do velikih požara u gradovima i okolnim šumama što bi dovelo do podizanja velike količine pepela i prašine u vazduh. Nekoliko stotina miliona tona iznad Severne hemisfere.


To bi blokiralo sunčeve zrake na nekoliko nedelja. Udruženo sa radioaktivnim padavinama, niskom temperaturom dovelo bi do uništenja biljnog i životinjskog sveta a samim tim i do gladi (uz ranije nabrojane probleme). Ipak to ostaje samo kao matematička mogućnost ukoliko bi odjednom bilo upotrebljeno više hiljada nuklearnih glava.

Atomska energija, nuklearna je neminovnost. Ipak postoji jak otpor. Sa jedne strane to su ljudi koji su iskreno zabrinuti zbog mogućih incidenata, zbog nuklearnog otpada, zbog moguće zloupotrebe. Potpuno ih razumem. Sa svoje strane oni jesu u pravu. Nemaju odgovor kako obezbediti električnu energiju kada ovi sadašnji izvori ne budu dovoljni. Sa druge strane to su interesne grupe okupljene oko raznih lobija kojima je novac jedini motiv. Tako imamo slično kao sa antivakcinašima specijalizovane grupe koje žive od tužbi, ne vodeći računa o koristi, istini, posledicama.
Radioaktivnost postoji pre ljudskog roda, normalna je i tako je treba doživeti. Podrazumeva se da je potrebno maksimalno suziti mogućnost za incidente.
Toliko u ovoj maloj školi.

Reference

1. 1.  Woodside, Gayle (1997). Environmental, Safety, and Health Engineering. US: John Wiley & Sons. p. 476. ISBN 0471109320. Archived from the original on 2015-10-19.
   2. Stallcup, James G. (2006). OSHA: Stallcup's High-voltage Telecommunications Regulations Simplified. US: Jones & Bartlett Learning. p. 133. ISBN 076374347X. Archived from the original on 2015-10-17.
   3. One kg of water per cm squared is 10 meters of water Archived 2016-01-01 at the Wayback Machine.
   4. "Beta Decay". Lbl.gov. 9 August 2000. Archived from the original on 3 March 2016.
   5. Contribution of High Charge and Energy (HZE) Ions During Solar-Particle Event of September 29, 1989 Kim, Myung-Hee Y.; Wilson, John W.; Cucinotta, Francis A.; Simonsen, Lisa C.; Atwell, William; Badavi, Francis F.; Miller, Jack, NASA Johnson Space Center; Langley Research Center, May 1999.
   6. European Centre of Technological Safety. "Interaction of Radiation with Matter" (PDF). Radiation Hazard. Archived (PDF) from the original on 12 May 2013. Retrieved 5 November 2012.
   7. Feynman, Richard; Robert Leighton; Matthew Sands (1963). The Feynman Lectures on Physics, Vol.1. USA: Addison-Wesley. pp. 2–5. ISBN 0-201-02116-1.
   8. L'Annunziata, Michael; Mohammad Baradei (2003). Handbook of Radioactivity Analysis. Academic Press. p. 58. ISBN 0-12-436603-1.
   9. Grupen, Claus; G. Cowan; S. D. Eidelman; T. Stroh (2005). Astroparticle Physics. Springer. p. 109. ISBN 3-540-25312-2.
   10. Charles Hodgman, Ed. (1961). CRC Handbook of Chemistry and Physics, 44th Ed. USA: Chemical Rubber Co. p. 2850.
   11. "Archived copy" (PDF). Archived (PDF) from the original on 2011-10-20. Retrieved 2011-12-07. Questions and Answers about Biological Effects and Potential Hazards of Radiofrequency Electromagnetic Fields. OET (Office of Engineering and Technology) BULLETIN 56 Fourth Edition August 1999.
   12. "Archived copy". Archived from the original on 2011-11-26. Retrieved 2011-12-07. elemental ionization energies.
   13. "Archived copy". Archived from the original on 2015-02-12. Retrieved 2015-01-09. Discussion of ionizing vs. non-ionizing radiation literature
   14. "Fundamental Quantities and Units for Ionizing Radiation (ICRU Report 85)". Journal of the ICRU. 11 (1). 2011. Archived from the original on 2012-04-20.
   15. Gas Filled Detectors Archived 2012-06-17 at the Wayback Machine., lecture note by Hao Peng at MacMaster University, Department of Medical Physics and Radiation Sciences, MED PHYS 4R06/6R03 - Radiation & Radioisotope Methodology
   16. Liebel F, Kaur S, Ruvolo E, Kollias N, Southall MD (2012). "Irradiation of skin with visible light induces reactive oxygen species and matrix-degrading enzymes". J. Invest. Dermatol. 132 (7): 1901–7. doi:10.1038/jid.2011.476. PMID 22318388.
   17. Particle Data Group Summary Data Table on Baryons Archived 2011-09-10 at the Wayback Machine.. lbl.gov (2007). Retrieved on 2012-08-16.
   18. ICRP 2007, paragraph 55.
   19. Understanding pathophysiology. Huether, Sue E.,, McCance, Kathryn L., (Sixth edition ed.). St. Louis, Missouri. p. 530. ISBN 9780323354097. OCLC 740632205.
   20. ICRP 2007.
   21. Lewis, Leon; Paul E Caplan (January 1, 1950). "THE SHOE-FITTING FLUOROSCOPE AS A RADIATION HAZARD". California Medicine. 72 (1): 26–30 [27]. PMC 1520288 . PMID 15408494.
   22. United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation (2000). "Annex B". Sources and Effects of Ionizing Radiation. vol. 1. United Nations. p. 121. Archived from the original on 4 August 2012. Retrieved 11 November 2012.
   23. Mortazavi, S.M.J.; P.A. Karamb (2005). "Apparent lack of radiation susceptibility among residents of the high background radiation area in Ramsar, Iran: can we relax our standards?". Radioactivity in the Environment. 7: 1141–1147. doi:10.1016/S1569-4860(04)07140-2. ISSN 1569-4860.
   24. Sohrabi, Mehdi; Babapouran, Mozhgan (2005). "New public dose assessment from internal and external exposures in low- and elevated-level natural radiation areas of Ramsar, Iran". Proceedings of the 6th International Conference on High Levels of Natural Radiation and Radon Areas. 1276: 169–174. doi:10.1016/j.ics.2004.11.102.
   25. "Health Risks | Radon | US EPA". Epa.gov. Archived from the original on 2008-10-20. Retrieved 2012-03-05.
   26. Camphausen KA, Lawrence RC. "Principles of Radiation Therapy" Archived 2009-05-15 at the Wayback Machine. in Pazdur R, Wagman LD, Camphausen KA, Hoskins WJ (Eds) Cancer Management: A Multidisciplinary Approach Archived 2013-10-04 at the Wayback Machine.. 11 ed. 2008.
   27. Pattison JE, Bachmann DJ, Beddoe AH (1996). "Gamma Dosimetry at Surfaces of Cylindrical Containers". Journal of Radiological Protection. 16 (4): 249–261. Bibcode:1996JRP....16..249P. doi:10.1088/0952-4746/16/4/004.
   28. Pattison, J.E. (1999). "Finger Doses Received during Samarium-153 Injections". Health Physics. 77 (5): 530–5. doi:10.1097/00004032-199911000-00006. PMID 10524506.
   29. "Superflares could kill unprotected astronauts". New Scientist. 21 March 2005. Archived from the original on 27 March 2015.
   30. NAIRAS (Nowcast of Atmospheric Ionizing Radiation System) Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
   31. Jeffrey R. Davis, Robert Johnson, Jan Stepanek - Fundamentals of Aerospace Medicine (2008) - Page 221-230 Archived 2015-10-24 at the Wayback Machine. (Google Books Link 2010)
   32. IAEA press release Archived 2007-02-17 at the Wayback Machine.
   33. IAEA news release Feb 2007 Archived 2007-02-17 at the Wayback Machine.
   34. [2] "Od rude do žutog kolača", Nuklearna elektrana Krško, 2011.
   35. [3] "4.1 FIZIKA NEK-a - Fisija", Nuklearna elektrana Krško, e-škola, 2011.
   36. [4] "Uvod u nuklearnu energetiku", Prof. dr. sc. Danilo Feretić, 2011.
   37. [5] "Povijest fizike", Ivan Supek, 2011.
   38. [6] "Ionizirajuće zračenje u biosferi", Mile Dželalija, Kemijsko-tehnološki fakultet, Sveučilište u Splitu, 2011.
   39. [7] "Jedinica radioaktivnosti", www.radiobiologija.vef.unizg.hr, 2011
   40. Jamin, Eric; Guérin, Régis; Rétif, Mélinda; Lees, Michèle; Martin, Gérard J. (2003). "Improved Detection of Added Water in Orange Juice by Simultaneous Determination of the Oxygen-18/Oxygen-16 Isotope Ratios of Water and Ethanol Derived from Sugars". J. Agric. Food Chem. 51 (18): 5202. doi:10.1021/jf030167m.
   41. "Chernobyl at 25th anniversary – Frequently Asked Questions – April 2011" (PDF). World Health Organisation. 23 April 2011. Retrieved 14 April 2012.
   42. Pakhomov, Sergey A.; Dubasov, Yuri V. (2009). "Estimation of Explosion Energy Yield at Chernobyl NPP Accident". Pure and Applied Geophysics. 167 (4–5): 575. Bibcode:2010PApGe.167..575P. doi:10.1007/s00024-009-0029-9.
   43. "Nuclear Exclusion Zones". Encyclopedia Britannica. Retrieved 15 January 2018.
   44. "Chernobyl: Assessment of Radiological and Health Impact, 2002 update; Chapter II – The release, dispersion and deposition of radionuclides" (PDF). OECD-NEA. 2002. Retrieved 3 June 2015.
   45. Medvedev, Grigori (1989). The Truth About Chernobyl (Hardcover. First American edition published by Basic Books in 1991 ed.). VAAP. ISBN 2-226-04031-5.
   46. Nuclear fallout medical effects. Mettler
   47. Dyatlov, Anatoly. "4". Chernobyl. How did it happen? (in Russian).
   48. 134 (237 were hospitalized) 28 died within 3 months 14 died within the subsequent 10 years (2 died of blood disease)
   49. Chernobyl: the true scale of the accident, Joint News Release WHO/IAEA/UNDP, 5 September 2005
   50. "Video: Ukraine remembers Chernobyl victims and heroes". European Press Agency. 30 April 2016. Archived from the original on 17 June 2016. Retrieved 30 April 2016.
   51. Black, Richard (12 April 2011). "Fukushima: As Bad as Chernobyl?". BBC. Retrieved 20 August 2011.
   52. Gorbachev, Mikhail (1996), interview in Johnson, Thomas, The Battle of Chernobyl on YouTube, [film], Discovery Channel, retrieved 19 February 2014.
   53. Chernobyl Gallery timeline
   54. Varma, Subodh (10 February 2014). "Fukushima radiation data is wildly wrong, management apologizes". TNN. Archived from the original on 11 February 2014. Retrieved 11 March 2016.
   55. Чернобыль, Припять, Чернобыльская АЭС и зона отчуждения. ""Shelter" object description". Chornobyl.in.ua. Retrieved 8 May 2012.
   56. http://www.world-nuclear.org/information-library/nuclear-fuel-cycle/nuclear-power-reactors/appendices/rbmk-reactors.aspx RBMK Reactors Appendix to Nuclear Power Reactors. WNA.2016
   57. rbmk nuclear power plants: generic safety issues – IAEA 1996
   58. "Frequently Asked Chernobyl Questions". International Atomic Energy Agency – Division of Public Information. May 2005. Archived from the original on 23 February 2011. Retrieved 23 March 2011.
   59. ICRIN Project (2011). International Chernobyl Portal chernobyl.info. Retrieved 2011. Check date values in: |access-date= (help)
   60. Environmental consequences of the Chernobyl accident and their remediation: Twenty years of experience. Report of the Chernobyl Forum Expert Group ‘Environment’ (PDF). Vienna: International Atomic Energy Agency. 2006. p. 180. ISBN 92-0-114705-8. Retrieved 13 March 2011.
   61. [Nuclear Disasters & The Built Environment: A Report to the Royal Institute ...By Philip Steadman, Simon Hodgkinson pp 55]
   62. Foreman, Mark Russell St. John (2015). "An introduction to serious nuclear accident chemistry". Cogent Chemistry. 1. doi:10.1080/23312009.2015.1049111.
   63. "Table 2.2 Number of people affected by the Chernobyl accident (to December 2000)" (PDF). The Human Consequences of the Chernobyl Nuclear Accident. UNDP and UNICEF. 22 January 2002. p. 32. Retrieved 17 September 2010.
   64. "Table 5.3: Evacuated and resettled people" (PDF). The Human Consequences of the Chernobyl Nuclear Accident. UNDP and UNICEF. 22 January 2002. p. 66. Retrieved 17 September 2010.
   65. IEEE. Chernobyl’s Stressful After-Effects The first clear scientific findings are more surprising than is generally appreciated, and their meaning is more obscure By William Sweet Posted 1 Nov 1999
   66. Chernobyl in Perspective, James Peron, 2006
   67. Smith, Jim T (2007). "Are passive smoking, air pollution and obesity a greater mortality risk than major radiation incidents?". BMC Public Health. 7. doi:10.1186/1471-2458-7-49.
   68. Homes should not be abandoned after a big nuclear accident, study suggests
   69. Thomas, P.J (November 2017). "J-value assessment of relocation measures following the nuclear power plant accidents at Chernobyl and Fukushima Daiichi". Process Safety and Environmental Protection. doi:10.1016/j.psep.2017.03.012.
   70. "Now, liquidators must go to court routinely to get their monthly payments adjusted so that they keep up with inflation. While there are laws dictating that liquidators are entitled to cost-of-living adjustments, the Federal Employment Service does not increase compensation payments until ordered to do so by a court, liquidators said." By Anastasiya Lebedev Apr. 25 2006
   71. Chernobyl’s Myths and Misconceptions 2006, Mizsei
   72. Juhn, Poong-Eil; Kupitz, Juergen (1996). "Nuclear power beyond Chernobyl: A changing international perspective" (PDF). IAEA Bulletin. 38 (1): 2.
   73. Kagarlitsky, Boris (1989). "Perestroika: The Dialectic of Change". In Mary Kaldor; Gerald Holden; Richard A. Falk. The New Detente: Rethinking East-West Relations. United Nations University Press. ISBN 0-86091-962-5.
   74. "Chernobyl cover-up a catalyst for 'glasnost'". Associated Press. 24 April 2006. Retrieved 21 June 2015.
   75. "Assessing the Chernobyl Consequences". International Atomic Energy Agency. Archived from the original on 30 August 2013.
   76. "UNSCEAR 2008 Report to the General Assembly, Annex D" (PDF). United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation. 2008.
   77. "UNSCEAR 2008 Report to the General Assembly" (PDF). United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation. 2008.
   78. Hallenbeck, William H (1994). Radiation Protection. CRC Press. p. 15. ISBN 0-87371-996-4. Reported thus far are 237 cases of acute radiation sickness and 31 deaths.
   79. "Chernobyl: the true scale of the accident". Chernobyl's Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts. Retrieved 15 April 2011.
   80. Cardis, Elisabeth; Krewski, Daniel; Boniol, Mathieu; Drozdovitch, Vladimir; Darby, Sarah C.; Gilbert, Ethel S.; Akiba, Suminori; Benichou, Jacques; Ferlay, Jacques; Gandini, Sara; Hill, Catherine; Howe, Geoffrey; Kesminiene, Ausrele; Moser, Mirjana; Sanchez, Marie; Storm, Hans; Voisin, Laurent; Boyle, Peter (2006). "Estimates of the cancer burden in Europe from radioactive fallout from the Chernobyl accident". International Journal of Cancer. 119 (6): 1224. doi:10.1002/ijc.22037. PMID 16628547.
   81. Chernobyl Cancer Death Toll Estimate More Than Six Times Higher Than the 4000 Frequently Cited, According to a New UCS Analysis Note: "The UCS analysis is based on radiological data provided by UNSCEAR, and is consistent with the findings of the Chernobyl Forum and other researchers."
   82. Nuclear Law In Progress. INLA congress 2014. pg 5
   83. "Torch: The Other Report On Chernobyl—executive summary". European Greens and UK scientists Ian Fairlie PhD and David Sumner – Chernobylreport.org. April 2006. Retrieved 20 August 2011.
   84. Alexey V. Yablokov; Vassily B. Nesterenko; Alexey V. Nesterenko (2009). Chernobyl: Consequences of the Catastrophe for People and the Environment (Annals of the New York Academy of Sciences) (paperback ed.). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-57331-757-3.
   85. "The Chernobyl Catastrophe. Consequences on Human Health" (PDF). Greenpeace. 2006.
   86. Correspondence (see reference 17) to George Monbiot from Douglas Braaten, Director and Executive Editor, Annals of the New York Academy of Sciences, 2 April 2011: "In no sense did Annals of the New York Academy of Sciences or the New York Academy of Sciences commission this work; nor by its publication do we intend to independently validate the claims made in the translation or in the original publications cited in the work. The translated volume has not been peer-reviewed by the New York Academy of Sciences, or by anyone else."
   87. New York Academy of Sciences (28 April 2010). "Statement on Annals of the New York Academy of Sciences volume entitled Chernobyl: Consequences of the Catastrophe for People and the Environment". Retrieved 15 September 2011.
   88. M. I. Balonov (28 April 2010). "Review of Volume 1181". New York Academy of Sciences. Retrieved 15 September 2011. Full text PDF Archived 19 January 2012 at the Wayback Machine.
   89. Medvedev, Zhores A. (1990). The Legacy of Chernobyl (Paperback. First American edition published in 1990 ed.). W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-30814-3.
   90. M. Ragheb (22 March 2011). "Decay Heat Generation in Fission Reactors" (PDF). University of Illinois at Urbana-Champaign. Retrieved 26 January 2013.
   91. "DOE Fundamentals Handbook – Nuclear physics and reactor theory" (PDF). 1 of 2, module 1. United States Department of Energy. DOE–HDBK-1019/1-93 / Available to the public from the National Technical Information Services, U.S. Department of Commerce, 5285 Port Royal, Springfield, VA 22161. January 1996: 61. Archived from the original (PDF) on 19 March 2014. Retrieved 3 June 2010.
   92. "Standard Review Plan for the Review of Safety Analysis Reports for Nuclear Power Plants: LWR Edition (NUREG-0800)". United States Nuclear Regulatory Commission. May 2010. Retrieved 2 June 2010.
   93. Karpan 2006, pp. 312–13
   94. "IAEA Report INSAG-7 Chernobyl Accident: Updating of INSAG-1 Safety Series, No.75-INSAG-7" (PDF). Vienna: International Atomic Energy Agency. 1992.